Gerard Mercator (1512-1594)

Cartograaf

De cartograaf, instrumentmaker en graveur Gerard Mercator paste als eerste een hoekgetrouwe kaartprojectie toe. Deze techniek werd later mercatorprojectie genoemd. De kaarten van Mercator kregen daardoor een groot praktisch nut. In zijn laatste jaren richtte Mercator zich op de kosmografie.

Jeugdjaren

Gerard Mercator werd in maart 1512 in het Vlaamse Rupelmonde bij Antwerpen geboren. Hij overleed in december 1594 in Duisburg. Zijn eigenlijke naam was Gerard De Kremer. Zijn ouders kwamen uit het Rijnland. Zij waren in Rupelmonde op bezoek bij oom Gisbert, die pastoor was in het plaatselijke ziekenhuis, toen Gerard werd geboren. Het gezin keerde terug naar Gangelt, maar vijf jaar later vestigden zij zich blijvend in Rupelmonde, dichtbij de welgestelde oom Gisbert. Deze oom zorgde er voor dat Gerard een middelbare opleiding kreeg bij de Broeders des Gemene Levens in 's-Hertogenbosch en nadien naar de universiteit in Leuven kon gaan.

Studie

Mercator studeerde van 1530 tot 1532 aan de universiteit in Leuven. Hij studeerde daar filosofie, wiskunde en astronomie. Tijdens deze studie nam hij de Latijnse naam Gerardus Mercator aan. Hij vestigde zich na zijn studie als zelfstandig instrumentmaker en cartograaf. De zaken gingen goed. Zijn instrumenten waren beroemd om hun exactheid en gedetailleerdheid. In 1536 trad Gerard Mercator in het huwelijk met Barbara Schellekens. Het echtpaar zou zes kinderen grootbrengen.

Leuven

Via Reinier Gemma Frisius, oud-professor in geneeskunde, kreeg hij interesse voor cartografie. Gerard Mercator tekende zijn eerste kaarten in Leuven. Om de kaarten te kunnen drukken stak Gerard zelf de kaarten uit met een burijn. Dit betekende dat hij elke kaart in spiegelschrift moest graveren. Voor de teksten koos hij het Italiek-lettertype. De gedrukte kaarten waren in zwart-wit. Het inkleuren gebeurde met de hand, vaak door anderen.

Orbus Imago

In 1537 maakte hij een wandkaart van het Heilige Land. Deze kaart bestond uit zes bladen. Een jaar later verscheen zijn 'Orbus Imago'. Dit was een kleine wereldkaart in een hartvormige projectie. In 1540 kwam hij met een uit negen bladen bestaande wandkaart van Vlaanderen: 'Exactissima Flandriae Descriptio'. Mercator werd door deze kaarten wereldberoemd in West-Europa. Op alle universiteiten kende men zijn naam. De inquisitie zag dit niet als een reden om hem ongemoeid te laten.

Ketters

In februari 1544 wilde de procureur-generaal van Brabant 43 mensen verhoren in verband met vermeende lutherse sympathieën, iets dat in het rijk van keizer Karel V zwaar werd bestraft. Toevallig was Gerard net naar Rupelmonde afgereisd om de erfenis van zijn overleden oom Gisbert te regelen. Die afwezigheid van de doorgaans honkvaste Mercator zag de procureur als een vlucht en daarom liet hij Gerard oppakken door de baljuw van het Waasland. Hij werd opgesloten in de donkere kelders van de burcht van Rupelmonde. Interventies van allerlei bekende personen helpen niet, landvoogdes Maria van Oostenrijk wees hen terecht omdat ze niet konden weten hoe Mercator feitelijk dacht, maar het proces liep voor Gerard gelukkig goed af. Mercator werd in september 1544 vrijgelaten in Rupelmonde. Van de andere 42 beklaagden, die niet in Rupelmonde opgesloten zijn geweest, werden de meesten vrijgelaten. Slechts vijf gevangenen werden veroordeeld. Twee 'ketters' verloren hun leven op de brandstapel en een man werd onthoofd. Twee vrouwen werden levend begraven.

Duisburg

Na zijn vrijlating werkte Gerard Mercator nog acht jaar in Leuven. In 1552 verhuisde hij met zijn gezin naar Duisburg. Historici denken dat de liberale instelling van de hertog van Gulik-Kleef-Berg de doorslag gaf om zich daar te vestigen. Mercator hoopte mogelijk ook een leerstoel aan de universiteit van Duisburg te kunnen gaan bekleden. Willem de Rijke verleende Mercator in 1563 de titel 'Hertogelijke Cartograaf'. In Duisburg tekende Gerard Mercator zijn belangrijkste werk. In 1554 verscheen zijn Europakaart, de 'Europae descriptio'. In 1569 voltooide hij 'Nova et aucta orbis terrae descriptio ad usum navigantium emendate accommodata'. Dit was een grote wandkaart van de wereld in 21 bladen. De wereldkaart was het meesterwerk van Mercator. De kaart was bestemd voor de zeevaart.

Mercatorprojectie

Mercator slaagde er als eerste in om het bolvormige oppervlak van de aarde zonder vertekeningen op een plat vlak af te beelden: de Mercatorprojectie. De kaart van Mercator kreeg daardoor een groot praktisch nut. De kaart was erg precies. De kapitein kon op basis van de kaart van Mercator en zijn kompas zijn schip nu doelgericht naar zijn bestemming varen.

Atlas

Het woord 'atlas' voor een kaartenverzameling is voor het eerst door Mercator gebruikt. Hij verwees daarmee naar een legendarische koning uit Mauretanië, die als wijsgeer en sterrenkundige bekend stond, en aan wie de constructie van de eerste wereldbol werd toegeschreven. Maar Mercator wist dat het idee van die koning in wezen weer terugging op de figuur uit de Griekse mythologie die het hemelgewelf draagt. Zo werd Atlas veelal door kunstenaars voorgesteld: als drager van de wereld.

Globes

Mercator heeft ook globes vervaardigd. Dit waren geen kleine aardbolletjes voor op een bureau, maar bollen met een doorsnede van 130 centimeter, die in een fraaie houten houder rustten als een soort meubelstuk. In 1541 verscheen de wereldglobe in twaalf segmenten, die op een houten bolstructuur werden gekleefd en eventueel apart konden worden gekocht. Naast een aardbol maakte hij ook een hemelbol, maar daarmee kwam hij pas in 1551, na het Leuvense proces over zijn vermeende Lutherse sympathieën.

Chronologica

In zijn laatste jaren richtte Mercator zich op de kosmografie. Mercator wilde de wereldgeschiedenis, de 'Chronologica', aan de hand van sterrenkundige verschijnselen, zoals eclipsen en dergelijke, die in de loop der tijden in allerhande gedateerde documenten beschreven waren, vastleggen. Hij wilde de kosmografie in vijf delen optekenen, maar stelde de uitgave steeds uit, omdat er steeds nieuwe gegevens beschikbaar kwamen. Hierdoor verscheen slechts de helft van de door Gerard Mercator geplande uitgave.

(Dit artikel kwam met hulp van Frits Schetsken tot stand)

PS

Wie leest weet meer en begrijpt beter. In onze gewaardeerde nieuwsbrief staan veel tips en wetenswaardigheden over de geschiedenis en de cultuur van Nederland waar u echt iets aan heeft. Lees Door de Nederlandse Geschiedenis en Leven in de delta als u meer wilt weten over de geschiedenis van Nederland. Gerard Mercator staat ook in de interessante bundel 'Nederland in verleden tijd'.

Ontvang elke werkdag gratis geschiedenis per e-mail

Geschiedenis Nederland

Geschiedenis Nederland
Zuidelijke Nederlanden
Wetenschap in Nederland

Leven in de delta is een aantrekkelijke geschiedenisbundel en een reis door de tijd en door Nederland. U ziet Nederland door de ogen van een liefhebber van geschiedenis: beleef het verleden van ons land aan de hand van opzienbarende feiten en mooie verhalen.
Leven in de delta


Lees over de belangrijke episodes uit onze vaderlandse geschiedenis.

'Door de Nederlandse geschiedenis' is een bundeling van de beste artikelen van Ruud van Capelleveen over de geschiedenis van Nederland.
Door de Nederlandse geschiedenis

Betrouwbare informatie kost veel tijd en geld, maar dankzij onze populaire producten heeft u op onze website toch gratis toegang.