Calvinisme

Johannes Calvijn

Johannes Calvijn (1509-1564) drukte een zwaar stempel op het protestantisme als kerkelijke stroming. Nadat Maarten Luther in Wittenberg zijn stellingen had geopenbaard en zijn gedachtengoed door de lutheranen werd verspreid, zorgde het Calvinisme in de zestiende eeuw voor een tweede reformatorische golf.

Verspreiding

Het calvinisme had in Frankrijk grote invloed onder de hugenoten. In Duitsland bleef het lutheranisme de voornaamste theologische richting, hoewel ook daarin sporen van het calvinisme zijn te vinden. Daarnaast vond het calvinisme grote verspreiding in Zwitserland, het land waar Johannes Calvijn woonde, en in de Nederlanden. De invloed van Johannes Calvijn in de Noordelijke Nederlanden kan niet los gezien worden van de strijd tijdens de Tachtigjarige Oorlog tegen de katholieke overheersing.

Johannes Calvijn

Johannes Calvijn (1509-1564) werd op veertienjarige leeftijd door zijn vader naar het Collège de la Marche in Parijs gestuurd. Hij studeerde later rechten en letteren aan de universiteit van Orléans en later in Bourges. Calvijn ontmoette in 1535 in Bazel de reformatoren Heinrich Bullinger en Guillaume Farel. Een jaar later verscheen Institutio Religionis Christianae (Onderwijs in het christelijk geloof). Dit boek zou hij later blijven aanvullen. De laatste versie verscheen in 1559. Calvijn vestigde zich in 1536 bij Guillaume Farel in Genève. Toen Farel en Calvijn het avondmaal onthielden aan allen tijdens de paasdienst werd Calvijn verbannen uit Genève.

Universiteit van Genève

Johannes Calvijn kon in 1541 terugkeren naar Genève. Hier schreef hij een nieuwe catechismus voor de jeugd en begon hij een nieuwe kerkorde, die later als voorbeeld diende voor andere reformistische gebieden. Hij bracht wijzigingen aan in de organisatie van de kerk. Calvijn formuleerde vier ambten binnen de kerk: doctores, predikanten, ouderlingen en diakenen. In 1559 stichtte hij een academie om predikanten op te leiden. Deze opleiding bestaat nu nog als de Universiteit van Genève.

Universiteit van Leiden

Willem van Oranje zou het idee van een universiteit later overnemen, zodat dominees opgeleid konden worden in de Noordelijke Nederlanden. Na het Ontzet van Leiden richtte hij in 1575 een universiteit op in Leiden. De Universiteit van Leiden werd gefinancierd door geconfisqueerde bezittingen van de katholieke kerk. Leiden kreeg drie hoofdfaculteiten: theologie, rechten en medicijnen. In 1582 zond koning Filips II een verordening uit waarin werd gesteld dat iedereen die aan de universiteit in Leiden zou studeren als ketter zou worden beschouwd, maar dat maakte geen indruk meer in de Lage Landen. Een jaar eerder was met het Plakkaat van Verlatinghe afscheid genomen van de koning. De calvinisten hadden zich losgemaakt van de katholieke heerschappij van Spanje.

Schuilkerken

In de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden werd het op de leer van Johannes Calvijn gebaseerde gereformeerde geloof de officiële godsdienst. Tijdens de Synode van Dordrecht kregen de dominees die een strenge leer voorstonden de overhand. Het calvinisme kon daardoor een zwaar stempel op de maatschappij drukken. Anders gelovigen, zoals katholieken, werden niet vervolgd, maar zij kregen ook niet de vrije ruimte om hun geloof te belijden. De katholieken richtten hiervoor schuilkerken op. Aan de buitenkant kon men niet zien dat er kerkdiensten plaatsvonden. Zo hadden de calvinisten het graag: wat niet weet, wat niet deert. Alle hoge en belangrijke maatschappelijke functies werden echter bekleed door calvinisten. De katholieken mochten wel meedoen, maar niet meebeslissen en zeker geen leiding geven.

Franse Tijd

De Franse Tijd heeft niet lang geduurd, maar in deze periode werden wel een groot aantal maatschappelijke veranderingen doorgevoerd. Nederland kreeg een eerste Grondwet, een Burgerlijk Wetboek, een burgerlijke stand, een kadaster en een nationale bibliotheek. Na de Franse Revolutie werden de kerkelijke bezittingen in Frankrijk in beslag genomen. Dit gebeurde later ook in Nederland. Zo werd de Grote Kerk in Veere door de Fransen in gebruik genomen als hospitaal. Met een decreet had men in september 1795 de scheiding tussen kerk en staat ingevoerd. Napoleon verzoende zich na zijn machtsgreep in 1799 met de kerk. In de Franse Tijd kregen de katholieken in Nederland weer kerken toegewezen. Jarenlang betaalde de Nederlandse staat compensatie voor de onteigeningen in de Franse Tijd. Dit eindigde in 1983, toen de 'Wet beëindiging financiële verhoudingen tussen Staat en Kerk' werd ingevoerd.

Neocalvinisme in de negentiende eeuw

In de negentiende eeuw leek het calvinisme steeds minder belangrijk te worden in Nederland. Predikanten aan de universiteiten van bijvoorbeeld Leiden en Groningen werden aangespoord om de Bijbel kritischer te lezen. Abraham Kuyper gaf aan het einde van deze eeuw een nieuwe impuls aan het calvinisme. Hij schreef boeken en artikelen waarmee hij zijn calvinistische leer verspreidde. Bovendien richtte hij een krant, een politieke partij en een universiteit op. Vanaf 1880 konden de calvinisten studeren aan de Vrije Universiteit in Amsterdam. Met deze universiteit wilde Abraham Kuyper de 'kleine luiden' emanciperen en orthodoxe predikanten opleiden. De denkwijze van Kuyper en zijn medestanders wordt neocalvinisme genoemd.

Grondwet

In Nederland zijn sporen van het calvinisme nog altijd traceerbaar in het protestantisme. Volgens kenners leunt de Nederlandse Grondwet nog altijd sterk op de principes van het calvinisme. Sommige bepalingen in de Nederlandse Grondwet waren jarenlang ronduit discriminerend voor katholieken. Pas in 1848 bepaalde men dat de koning geen invloed meer mocht hebben op de besluiten van de katholieke kerk. Het processieverbod voor katholieken verdween pas in 1983 uit de Grondwet.

PS

Lees Door de Nederlandse Geschiedenis en Leven in de delta als u meer wilt weten over de geschiedenis van Nederland.

Ontvang elke werkdag gratis geschiedenis per e-mail

Geschiedenis Nederland

Geschiedenis Nederland
Kerken in Nederland

Leven in de delta is een aantrekkelijke geschiedenisbundel en een reis door de tijd en door Nederland. U ziet Nederland door de ogen van een liefhebber van geschiedenis: beleef het verleden van ons land aan de hand van opzienbarende feiten en mooie verhalen.
Leven in de delta


Lees over de belangrijke episodes uit onze vaderlandse geschiedenis.

'Door de Nederlandse geschiedenis' is een bundeling van de beste artikelen van Ruud van Capelleveen over de geschiedenis van Nederland.
Door de Nederlandse geschiedenis

Betrouwbare informatie kost veel tijd en geld, maar dankzij onze populaire producten heeft u op onze website toch gratis toegang.