Aardappeloproer 1917

Bestorming Amsterdamse huisvrouwen

In 1917 bestormden vrouwen een schip met aardappels voor het leger in de Prinsengracht van Amsterdam. Dit voorval vormde de opmaat voor ernstige rellen in de hoofdstad die acht dagen zouden duren. Met hulp van het leger werd de rust hersteld. Tijdens het Aardappeloproer vielen negen doden en raakten 114 mensen gewond.

Schaarste

Ons land ondervond tijdens de Eerste Wereldoorlog hinder van de oorlogsomstandigheden. De invoer van goederen stagneerde. Er ontstond voedselschaarste. Dagelijkse voedselproducten zoals brood en aardappels gingen op de bon. Er was een groot gebrek aan aardappelen. De overheid propageerde in de Eerste Wereldoorlog het gebruik van rijst, waaraan geen gebrek was, maar daar voelden veel Amsterdamse vrouwen niets voor. Burgemeester Jan Willem Cornelis Tellegen zond een telegram naar de minister van Landbouw. Hierin schreef hij dat de voorraad aardappelen van de vorige oogst in Amsterdam op was. "De ons gisteren door Rijksdistributiebureau nog aangeboden partij oude kleiaardappelen werd door deskundige grossiers, met distributie belast, onbruikbaar geacht. De aanvoer van vroege aardappelen is geheel onvoldoende." Een groot deel van de bevolking kon geen aardappelen kopen, concludeerde Jan Willem Cornelis Tellegen. Het distributiesysteem werkte niet goed en dit systeem zou blijven haperen als er geen maatregelen genomen zouden worden.

Prinsengracht

Op 28 juni 1917 raakte in de volkswijken van Amsterdam bekend dat er een schip met aardappelen in de Prinsengracht lag. Om hun gezinnen van voedsel te voorzien plunderden zij het schip van de groothandelaar Van Es. "Eer de politie er wat tegen doen kon, hadden zij ongeveer tweehonderd zak aardappelen in haar manden, emmers en boezelaars overgestort," schreef De Tijd. Ook de winkel van een aardappelhandelaar op de Prinsengracht werd door vrouwen belaagd. De politie kwam ter plaatse om "verder ingrijpen tegen het eigendomsrecht te keren," meldde het Algemeen Dagblad. "De deur werd dichtgedaan en niemand mocht er uit alvorens haar mand of zak weer leeggeschud te hebben." De dames protesteerden. De meesten gaven toe, maar drie vrouwen bleven zich verzetten. "Ik heb maar een paar aardappelen voor mijn man en mijn kinderen en ik geef ze niet af!" Na overleg met de politieagent besloot de winkelier de "enkele kilo's aardappelen cadeau te maken." Deze vrouwen werden als ware heldinnen begroet toen zij naar buiten kwamen.

Onrust

Ook bij een pakhuis wat verder op de gracht vond een merkwaardig incident plaats. De vrouwen uit de Jordaan rammelden daar aan de deur van een pakhuis, omdat zij dachten dat daar aardappelen opgeslagen waren. "De eigenaar kwam ijlings toegeschoten en beloofde de deur te zullen openmaken. De sleutel was evenwel nergens te vinden. In arren moede ontbood de eigenaar toen een smid om de deur open te steken en de vrouwen te overtuigen dat in het gehele pakhuis heus geen aardappel te vinden was," schreef de verslaggever van het Algemeen Handelsblad. Daarmee was de rust in Amsterdam nog niet teruggekeerd. Vooral in de omgeving van de Noordermarkt bleef het broeien. Daar werd een schuit met briketten gelost. De volgeladen handkarren werden door agenten begeleid. Er werd met stenen gegooid. De menigte rukte op. Een agent kwam in de verdrukking. Hij trok zijn revolver en schoot in de lucht. Dat hielp: de menigte droop nu af, maar korte tijd later kwamen ze terug. In het gedrang bij de brikettenkarren waren meer opgeschoten vlegels dan vrouwen te vinden die onrust veroorzaakten, schreef de verslaggever. Tegelijkertijd haalden vrouwen op de Oostelijke eilanden van Amsterdam enkele treinwagons met aardappelen leeg.

Oproer

In de dagen die volgden eisten de vrouwen inspectie van pakhuizen en winkels. Zij meenden dat handelaren aardappels vasthielden om de prijs op te drijven. Er vonden talloze incidenten plaats. Op drie juli haalden vrouwen uit het koelhuis bij het Vriezeveem vier geslachte varkens weg. De buit werd naar een onbewoond perceel aan de Hoogte Kadijk gesleept om daar te worden verdeeld. "In de Kleine Wittenburgerstraat moest de varkensslachterij van Velzeboer het ontgelden," schreef het Rotterdamsch Nieuwblad. "Nadat de ruiten waren ingegooid werd de winkel geheel geplunderd." Er werd een grote partij spek gestolen, die was bestemd voor distributie. De schade voor Velzeboer bedroeg ongeveer 3.000 gulden. De plunderaars hadden niet alleen belangstelling voor voedsel. Ook een sigarenwinkel werd leeggeplunderd en bij tal van andere winkels werden de ruiten stukgeslagen.

Leger en politie

Amsterdam kreeg hulp van het leger. Ook op andere plaatsen werd geschoten. In de Oude Looierstraat gooiden mannen stenen en andere voorwerpen naar de opgetrommelde militairen. Luitenant Pot gaf bevel te vuren: één man viel dood neer. Even later werd in de Eerste Looiersdwarsstraat een man in het hart geraakt. Ook hij viel dood neer. Ook omstanders werden geraakt. Op de Elandsgracht zat een jongen van de Zeevaartschool voor het raam. Hij werd door een kogel in de schouder geraakt. Het liep goed met hem af, schreef het Rotterdamsch Nieuwsblad. Steeds meer mensen gingen zich ermee bemoeien. Op de Elandsgracht werden enkele salvo's gelost; twee mensen vonden de dood, een derde werd zwaar gewond in de liesstreek. In de Kleine Wittenburgerstraat werd een pakhuis van een kruidenier geplunderd. In korte tijd werden alle koloniale waren naar buiten gesleept: "zakken peper, balen suiker, rijst, pakken lucifers, kisten stijfsel en wat verder in de smaak viel, werden weggedragen." De militairen maakten met gevelde bajonet een charge. Een jongen liep ernstige kwetsuren op. Het volk kon niet in bedwang gehouden worden. Vervolgens werden ook een schoenwinkel en een wijnhandel geplunderd. De ruiten van de etalage werden ingeslagen. De journalist zag hoe jongens met bloedende armen zich midden op straat de port en whisky lieten smaken. "Niemand kan nog langer spreken van een 'Aardappeloproer'. Dit is zeer snel ontaard in wat wij, met wrang sarcasme, hoorden betitelen als het zomeroffensief van het Amsterdamsche rapalje naar alle richtingen waar iets te plunderen valt," vond Het Nieuws van den Dag.

Haarlemmerplein

Nadat het volk uit de Spaarndammerstraat was verdreven, vulde op 5 juli 1917 het Haarlemmerplein zich met een dichte menigte. "Verspreiden scheen niet mogelijk," schreef de verslaggever van het Algemeen Handelsblad. De politie werd geassisteerd door militairen. Zij voelden zich genoodzaakt om met wapengeweld op te treden. Verschillende charges werden uitgevoerd en herhaaldelijk klonken salvo's geweerschoten. In alle richtingen werd vuur gegeven: de Marnixstraat, de Planciusstraat, de Wittestraat en Haarlemmerdijk. De Geneeskundige Dienst volgde de soldaten en de politieagenten op de voet om de gewonden op te rapen en per autobrancard te vervoeren. De journalist van het Algemeen Handelsblad deed uitgebreid verslag, alsof het een voetbalwedstrijd betrof. Het optreden van de militairen en de politie duurde van ongeveer half negen tot tien uur. In de zijstraten van de Haarlemmerdijk bleef het publiek samenklonten en ook daar werd gesommeerd uiteen te gaan. Hieraan werd niet spoedig genoeg voldaan. "Toen werden ook de zijstraten leeg geschoten door een zestal infanteristen dat voorop ging." Een schot door het hoofd maakte een einde aan het leven van Jan Schoenmaker. Deze 48-jarige lampenist bij de spoorwegen was een onschuldig slachtoffer. De vader van twee kinderen stond voor zijn woning toen hij door een kogel werd getroffen. Nog negen anderen raakten zodanig gewond dat zij naar het Binnengasthuis gebracht moesten worden. Om half elf kon het tramverkeer worden hervat, maar patrouilles huzaren, marechaussees en infanteristen bleven de straten doorkruisen. Tijdens het Aardappeloproer vielen negen doden en raakten 114 mensen gewond.

Betreurenswaardige laksheid

Het Algemeen Handelsblad besloot het verslag over het Aardappeloproer met een bericht van het Nederlandsch Verbond van Vakverenigingen. Het bestuur constateerde dat met voldoening kon worden vastgesteld dat de meeste arbeiders zich niet aan deze buitensporigheden hadden bezondigd, maar de vakbond betreurde het dat de levensmiddelenpolitiek van de regering er niet in was geslaagd om te zorgen voor voldoende voedsel. Er werd een betreurenswaardige laksheid aan de dag gelegd. Voor de dagelijkse boodschappen moest steeds meer betaald worden en daardoor werd de levensstandaard van de arbeiders gedrukt. De vakbond waarschuwde dat de ontevredenheid bij de arbeiders steeds grotere vormen zou aannemen als onvoldoende maatregelen werden getroffen om de problemen in de voedselvoorziening op te lossen. De voedselschaarste zou nog enige tijd aanhouden. Herstel kwam pas nadat op 11 november 1918 de wapenstilstand was getekend in een spoorwegrijtuig in het bos Forêt de Compiègne bij het Franse stadje Compiègne.

PS

Wie leest weet meer en begrijpt beter. In onze gewaardeerde nieuwsbrief schenken wij regelmatig aandacht aan de geschiedenis van Amsterdam. Lees Amsterdam: Stadsgeschiedenis in 150 episoden als u uw bezoek aan Amsterdam wilt voorbereiden of meer wilt weten over de geschiedenis van Amsterdam. Het Aardappeloproer 1917 komt ook voor in onze uitgave Amsterdam: Stadsgeschiedenis in 150 episoden.

Ontvang elke werkdag gratis geschiedenis per e-mail

Geschiedenis Nederland

Geschiedenis Nederland
Geschiedenis Amsterdam

Ruud van Capelleveen schrijft elke week een artikel over de rijke geschiedenis van de hoofdstad van Nederland. In dit e-book verzamelde hij 150 verhalen die zijn grote interesse en betrokkenheid tonen. Deze uitgave over Amsterdam bevat 150 episoden uit de rijke geschiedenis van Amsterdam aan de hand van interessante plaatsen en opmerkelijke verhalen. U kunt de geschiedenis van deze prachtige stad en zijn soms eigenwijze inwoners volgen vanaf de middeleeuwen tot in deze tijd.
Amsterdam


Lees over de belangrijke episodes uit onze vaderlandse geschiedenis.

'Door de Nederlandse geschiedenis' is een bundeling van de beste artikelen van Ruud van Capelleveen over de geschiedenis van Nederland.
Door de Nederlandse geschiedenis

Betrouwbare informatie kost veel tijd en geld, maar dankzij onze populaire producten heeft u op onze website toch gratis toegang.